Not: Bu bölüm, Dr. Ali Fuat Canbolat'ın "Belek Turizm Bölgesi'ndeki Caretta caretta'nın Biyolojisi, Korunması ve Yönetimi" adlı eserinden aynı şekli ile alınmıştır.

Bugün dünyada yaşayan sekiz tür deniz kaplumbağası (Dermochelys coriacea, Eretmochelys imbricata, Lepidochelys kempii, Lepidochelys olivacea, Chelonia mydas, Chelonia agassizi, Natator depressus, Caretta caretta) vardır. Bu türlerden beşi (Caretta caretta, Chelonia mydas, Dermochelys coriacea, Eretmochelys imbricata ve Lepidochelys kempii) Akdeniz'de bulunmaktadır. Ancak Akdeniz'de düzenli olarak yuvalayan türler, Caretta caretta ve Chelonia mydas'tır (Groombridge, 1990).

Sistematik, Morfoloji ve Yayılışı

Bu çalışmanın konusunu oluşturan Caretta caretta'nın sistematikteki yeri şu şekildedir;

Filum - Chordata

Altfilum - Vertebrata

Üstsınıf - Tetrapoda

Sınıf - Reptilia

Altsınıf - Anapsida

Ordo - Testudines

Altordo - Cryptodira

Üstfamilya - Chelonioidae

Familya - Cheloniidae

Cins - Caretta

Tür - Caretta caretta (Linnaeus 1758)

Ergin bireylerde karapaks (sırt kabuğu) oval şekilli ve arkaya doğru daralmış, 70-75 cm boyunda ve 50-55 cm genişliğindedir (Türkiye için). Baş oldukça büyük ve üçgenimsidir. Genel renklenme dorsalde kırmızımsı-kahverengi, ventralde kremsi-sarı şeklindedir. Diğer deniz kaplumbağalarından ayırt edici özellikleri ise şunlardır; sağlam bir kabuk, gözler ile burun delikleri arasında kalmış iki çift prefrontal plak (bazı bireylerde bu plakların ortasında beşinci bir plak olabilir), karapaksta beş çift kostal plak, plastronda karapaksla bağlantılı ve geniş üç çift inframarjinal plak, her bir üyede iki tırnak ve tipik olarak kahverengimsi-kırmızı renklenme.

C.caretta Atlantik, Pasifik ve Hint Okyanusunun ılıman ve subtropikal sularındaki estuarin, lagün, koy ve denizlerin kıyıya yakın kesimlerinde dağılım gösterir. En büyük yuvalama alanları Umman'ın Masirah Adası'dır (Ross and Barwani, 1982). Oldukça önemli oranda bir populasyonu barındıran diğer bir yuvalama alanı ise Florida'da bulunmaktadır (Dodd, 1988). Akdeniz'deki önemli yuvalama alanları Yunanistan ve Türkiye sahillerindedir. Bunlara oranla çok düşük ancak yine de önemli bir populasyona ise Kıbrıs'ta rastlanmaktadır. Tunus'ta yuvalama çok nadir, İsrail'de ise daha da azdır. Zaman zaman Lampedusa (İtalya), Sicilya ve hatta Sardunya'da da yuvalama olmaktadır. Mısır ve Libya için ise veriler yetersizdir (Groombridge, 1990). Türkiye'deki C.caretta yuvalama alanları, Ekincik, Dalyan, Dalaman, Fethiye, Patara, Kumluca, Belek, Kızılot, Demirtaş, Gazipaşa, Anamur ve Göksu Deltası'dır (Baran and Kasparek, 1989).

Biyo-Ekolojileri

C.caretta ayrı eşeylidir ve eşeysel dimorfizm erginlerde görülür. Eşeyler arasındaki büyüklük dimorfizmi hakkında çelişkili bilgiler mevcuttur. Ancak ergin erkekler dişilerden daha uzun kuyruğa (3:1), daha uzun ve geriye doğru kıvrılmış tırnaklara sahiptir. Yavru, genç ve ergin öncesi bireylerde eksternal tetkiklerle eşey ayrımı yapabilmek mümkün değildir.

Caldwell (1962) ve Uchida (1967)'ya göre, esaret altında yetiştirilen C.caretta'nın eşeysel olgunluğa ulaşma yaşı 6-7 yıl olarak tahmin edilmektedir (Nelson, 1988). Serbest olarak doğada yaşayan bireyler için eşeysel olgunluk yaşı, Mendonca (1981)'ya göre 10-15 yıl; Zug et al. (1983)'a göre 14-19 yıl; Frazer (1983)'a göre 22 yıl; Frazer and Ehrhart (1985)'a göre eğrilerden elde edilen bilgilerle 12-30 yıl olarak tahmin edilmektedir (Nelson, 1988).

C.caretta'nın çiftleşmesi, yuvalama başlangıcından bir kaç hafta önce yuvalama plajı yakınları veya özel toplanma alanlarında meydana gelebilir. Birbirine sıkıca sarılmış çiftler çoğunlukla yüzeyde görünmekle birlikte, su altında birleşmeler de rapor edilmiştir (Limpus 1985'e göre Dodd, 1988).

Yuvalama sezonu genellikle kuzey yarı kürede Mayıs-Ağustos, güney yarı kürede ise Ekim-Mart ayları arasındadır. Yumurtlama çoğunlukla gece meydana gelir. Nadiren gündüz yuvalama da görülür. Yumurtlamak için kumsala yaklaşan dişi zaman zaman başını yukarı kaldırır ve kumsalı gözetler. Dişi, bu dönemde dışardan gelecek uyarılara karşı çok hassastır ve rahatsız edildiğinde geri döner. Daha sonra kumsala doğru tırmanan dişi yumurtlayabileceği bir alan aramaya başlar. Bazı durumlarda yuvalamadan veya denize dönmeden önce önemli mesafeleri katedebilir, karapakslarını gizleyebilecekleri sığ ve geri tarafta daha derin olan bir gövde çukuru açabilirler. Ön üyeler yuva açma olayında pek görev yapmazken, arka üyeler karşılıklı iş görür. Yumurta çukuru açılırken arka üyelerden birincisi çukurdan kumu çıkarırken, diğeri yuvadan çıkartılmış olan kumu bölgeden uzaklaştırır. Ardışık olarak devam eden bu işlemden sonra yumurta çukuru açılmış olur. Bunu takiben yumurtlama işlemi başlar. Yumurtalar bir bir bırakılabileceği gibi, ikili, üçlü veya dörtlü gruplar şeklinde de bırakılabilir. Yumurta bırakma başlangıcına kadar oldukça duyarlı olan dişi, yumurta bırakma anında uyarılardan daha az etkilenir. Yumurtaların bırakılmasından sonra arka üyeler kullanılarak, yuvadan çıkartılmış nemli kum ile yumurtaların üzeri örtülür ve kum sıkıştırılır. Daha sonra ise dişi birey öne doğru ilerlerken ön üyeler ile arkaya doğru kum atarak yuva çukurunu gizler. Bu işlemin tamamlanmasını takiben dişi birey hızlı bir şekilde denize döner.

Dişi bireylerin kumsala çıkışlarının bazıları yuva ile sonuçlanabileceği (yuvalı çıkış-yuva) gibi, bazıları da yuva ile sonuçlanmayabilir (yuvasız çıkış-yalancı çıkış-iz). Bu tip çıkışların değerlendirilmesi kumsalın yuvalama açısından uygunluğu ve çevresel faktörler hakkında önemli ipuçları verebilir.

Deniz kaplumbağaları genel olarak 2-3 yılda bir yuvalama yaparlar. Aynı yuvalama sezonunda birden fazla yuva yapabilirler. Aynı sezonda iki yuvalama arasında geçen zaman yaklaşık iki haftadır (Şekil 2.3).

Yeni bırakılmış C.caretta yumurtaları genellikle küresel, beyaz, yumuşak, mukusla kaplı ve ping-pong topu büyüklüğündedir (yaklaşık 40 mm çapında ve 40 gr ağırlığında). Ayrıca yumurtalar arasında küçük, oval şekilli veya ikili yumurtalara da rastlanabilir. Yuvalara bırakılan yumurta sayısı yaklaşık 100, bunların kuluçkalanma süresi ise 1.5-2 aydır.

Yumurta predasyonları tilki, köpek, domuz, rakun, kum yengeçleri v.s. tarafından yapılabilir. Rüzgar erozyonu, dalga erozyonu, kum alımı ve araç trafiği, yumurta fazında ölümlere neden olabilecek diğer faktörlerdir.

Yavrular, yumurta kabuklarını kırdıktan sonra karapakslarının düzelmesi için yuva içinde 26 saate kadar hareketsiz kalırlar. Yuvayı terk etme ise yumurtadan çıktıktan 1-7 gün (ortalama 2.5 gün) sonra yavruların birbirine yardımıyla yüzeye doğru tırmanma şeklinde gerçekleşir (Demmer, 1981 ve Miller, 1982'ye göre Dodd, 1988). Yavruların yuvadan çıkışları çoğunlukla kum yüzey sıcaklığının düştüğü gece saatlerinde meydana gelir. Yuvadaki bütün yavrular aynı zamanda çıkmayabilir, bu durumda takip eden gecelerde gruplar halinde yavru çıkışı devam eder. Yuvadan çıkmış yavrular ufuk aydınlığını kullanarak denize doğru yönelirler. Bu sırada plaj gerisinde var olan herhangi bir ışık kaynağı, yavruların yönlerini şaşırmalarına ve bu nedenle ölümlerine neden olabilir. Denize ulaşan yavrular "yüzme çılgınlığı" denen ve yaklaşık 20 saat süren bir dönemde durmaksızın yüzerler (Salmon and Wyneken, 1987).

Yavru mortalitesinin, yuvadan çıkıştan sonra ve yüzmenin ilk birkaç gününde fazla olduğu kabul edilir. Yengeçler, tilkiler, köpekler, rakunlar yakın kıyı balıkları ve köpek balıkları en önemli predatörleridir. Doğal predatörlerinin yanı sıra yavrular, kumsal ışıklandırmaları ile yanlış yönelmeler sonucu ilave mortalite kaynaklarına da maruz kalabilmektedir (Dodd, 1988).

Doğal ortamda yaşayan C.caretta için belgelenmiş ömür uzunluğu tahmini yoktur. Ancak ergin dişilerin üretimsel hayat süreleri 32 yıl (Frazer, 1983), eşeysel olğunluğa ulaşma sürelerini de 15-30 yıl (Frazer, 1986) olarak tahmin edilmiştir. Bu şartlarda, maksimum ömür uzunluğunun 47-62 yıl olabileceği (Dodd, 1988) belirtilmiştir.

Yavru ve genç C.caretta bireyleri, yüzeyde akıntı çizgilerinde toplanan makroplanktonik av üzerinde beslenir (Carr, 1987). Ergin bireyler özellikle yumuşakçalar üzerinden beslenen karnivorlardır. Geniş bir kafa, oldukça gelişmiş çene kasları ve kuvvetli gaga, sert kabuklu avlarını parçalayabilmek için meydana gelmiş adaptasyonlardır.

Çoğunlukla ılık ve subtropikal bölgelerde yuvaladıklarından, C.caretta'nın üreme habitatları ve kışlama alanları arasında göç ettikleri sanılır, erkek göçleri hakkında ise çok az şey bilinmektedir. C.caretta'da grup göçü bilinmemektedir. Yıl boyunca açık deniz sularında kalabilirler. Florida'da bazı bireylerin, dipleri çamurlu kanallara girdikleri belirlenmiştir. Bazı populasyonlar ise yıl boyunca yuvalama kumsallarının yakınında yaşarlar ve yuvalama dönemleri arasında çatlak ve delikleri mesken edinebilirler. C.caretta'nın klasik anlamda "sürüler" oluşturduğuna dair herhangi bir gösterge yoktur. Bununla beraber, denizde ya da yuvalama kumsallarının yakınında lokal yoğunlaşmalar oluşturabilirler (Dodd, 1988).

Populasyon

C.caretta'nın erkekleri hakkındaki bilgilerin azlığından dolayı populasyonlarının cinsiyet oranı tam olarak bilinmemektedir. Populasyonların yaş ve boyut kompozisyonları hakkında da kapsamlı bir bilgi yoktur. Ayrıca Henwood (1987), populasyonda kompozisyonların her sezonda değiştiğini ve böylece populasyonun büyüklüğü hakkında bilgi edinmenin karmaşık hale geldiğini belirtmiştir. Populasyon yapısı ve cinsiyet oranı hakkındaki eksik bilgiler ve deniz kaplumbağalarının yaşadığı biyolojik populasyonun sınırlarının tam olarak bilinmemesinden dolayı; populasyon bolluğu ve yoğunluğu hakkında tahmin yapabilmek zorlaşmaktadır. Bununla birlikte yuvalama kumsallarına gelen dişilerin direk sayımı veya yuva sayılarıyla ilgili bazı tahminler yapılmaktadır.

C.caretta'nın üretkenlik oranlarına etki eden faktörler bölgesel olarak değişkenlik göstermektedir ve populasyon içinde önemli oranlarda varyasyonlar söz konusudur. Bu varyasyonlar, belirli sahillerdeki üretkenlik durumunun belirlenmesini engeller. Aşırı yağmurlar, rüzgar erozyonu, dalga erozyonu ve sıcaklık gibi baskın genel çevresel faktörler üretkenliği etkiler. Beslenme bölgelerindeki besin miktarı ve kalitesi de değişik sayılarda yumurtlamada etkili faktörlerdir. Kumun kimyasal yapısı, nemlilik, sıcaklık, gaz değişimi, predatörler yuvadaki yavru başarısını etkiler. Yumurtlama sahillerindeki insanların varlığı, ziyaretçilerin olması ve çevredeki ışık kaynakları yuvalama yapmak için kumsala çıkmış dişileri rahatsız ederek denize dönmelerine neden olabilir (Dodd, 1988).

C.caretta yavruları, kum yengeçleri, köpek balıkları, predatör kemikli balıklar ile tilki, köpek, rakun gibi memelilere yem olmaktadır. Çeşitli kuşlar da gündüz saatlerinde yavruları avlarlar. Hastalık, şiddetli açlık ve soğuk sersemliği de ölümlere sebep olabilmektedir. Ancak belirli populasyonlar üzerindeki etkileri bilinmemektedir. Katran, yağ artığı ve plastik atıklarının yutulmasından da ölümler meydana gelebilmektedir. Genç, ergin öncesi ve ergin bireyler ise özellikle köpek balıkları tarafından avlanırlar. Ayrıca bu gruplar, katran veya plastik yutarak ölebilir veya yaralanabilirler. Ayrıca bot çarpmaları, bilinçli avlanmalar ve çeşitli ağlara takılmalar da ölüme neden olan diğer faktörlerdir.

C.caretta Avustralya, Güney Afrika ve ABD'de korunmaktadır. Balıkçılık endüstrisinin öncelikli avı olmasa da görüldükleri yerde avlanırlar. İnsanların çoğu, iddia edilen beğenilmemiş tadından dolayı etini yemezler. Ancak Hindistan, Madagaskar ve Mozambik kıyılarında yaşayan insanlar tarafından hala tüketilmektedir. Her ne kadar C.caretta'nın eti, kabuğu ve derisi Chelonia mydas, Eretmochelys imbriicata, Lepidochelys kempii ve Lepidochelys olivacea'ya göre değerli olmasa da yumurtaları dünyanın birçok yerinde tüketilir. Mozambik, Madagaskar ve Umman kıyı şeritlerinde olduğu gibi C.caretta yumurtalarının protein amaçlı kullanılması, populasyonlarının gerilemesine neden olmuştur (Dodd, 1988).

Koruma ve Yönetim

C.caretta'nın da içinde bulunduğu deniz kaplumbağaları, bu türlerin durumları ve önemi kavrandıkça yakalanmalarını ve satışlarını yasaklayan, habitatlarının korunmasını da sağlayacak kanunlarla korunmaya çalışılmıştır. C.caretta, Uluslararası Tehlike Altındaki Türler Kongresinde (CITES) Ek 1'de listelenmiştir. Aralarında Türkiye'nin de bulunduğu birçok ülke bu antlaşmayı imzalamıştır. Bu listede yer alan türlerin herhangi bir şekilde gelir amaçlı satışı yasaklanmıştır. Göç eden türler konferansı hazırlıklarında uluslarası korumanın şart olduğu Ek 2 listesinde yeralmışlardır. Her ne kadar bazı düzenleyici kanunlarla koruma altına alınmış olsalar da; bazı bölgelerdeki yetersiz veya isteksiz güvenlik güçleri ve ülkelerin ekonomik seviyelerindeki farklılıklar, C.caretta ve diğer deniz kaplumbağalarının korunmasında yeterli olamamakta ve tedbirlerin uygulanmasını güçleştirmektedir.

C.caretta'nın neslini devam ettirebilmesi için bütün önemli yuvalama, beslenme, göç ve kışlama habitatlarının üzerinde önemle durulması ve biyolojik verilere dayalı korumaların uygulanması zorunlu olmuştur. Deniz kaplumbağalarının korunması için farklı bölgelerde, farklı koruma ve yönetim alternatifleri (Mrosovsky, 1983; Dodd, 1988) uygulanmaktadır.

C.caretta'nın derisi ve kabuğu için fazla talep yoktur ve bu nedenle uluslararası ticareti de çok iyi değildir. Yumurta ve eti ise genellikle lokal olarak tüketilmektedir. CITES uygulamaları uluslararası ticareti engellemede başarılı olabilecektir. Uluslararası ticaret, yasalar tarafından değişik derecelerde başarıyla durdurulmuştur. Örneğin, ABD ve Avustralya'da yumurta tüketimi bu sayede durmuştur. Fakat kaçak avlanma devam etmektedir. Koruma kanunlarının olmadığı bölgelerde ise kanunların çıkarılması ve uygulanması türün devamlılığı için zorunlu görünmektedir.

Dişilerin üretkenlikteki önemi ve yumurtlama anlarında çok hassas olmaları nedeniyle plaja gelen dişilerin rahatsız edilmemeleri gerekmektedir. Bu, yumurtlama mevsiminde insan aktivitesinin en aza indirilmesi ve yavruların yollarını bulabilmeleri için yapay ışıklandırmaların minimuma çekilmesiyle gerçekleşebilir. Yuvalar ve dişiler sahillere giren araçlardan da korunmalıdır. Çünkü bunlar kumu sıkıştırabilir veya yavruların içinden çıkamayacakları izler bırakabilirler. Ayrıca bu araçların gece kullanılması da dişilerin bu sahillere gelmesini engelleyebilir. Plaj temizlemede kullanılan ağır mekanize temizleme araçları, yumurtlama mevsiminde yumurtlama plajlarında kullanılmamalı veya zarar vermeyecek boyutlarda işletilmelidir.

Yumurtalar üzerindeki kaçak avcılığın, predasyonun ve erozyonun yüksek olduğu bölgelerde yeni yapılmış yuvalar; korunmuş kuluçkalıklara taşınabilir, buralarda açılan yuvalara tekrar gömülür ya da nemli plaj kumu ile doldurulmuş kutularda inkübasyona bırakılabilir. Bu tip uygulamaların yapılacağı durumlarda, yöntemin taşıdığı bazı risklerden dolayı dikkatli planlama yapılması ve yürütülmesi zorunluluğu vardır.

Deniz kaplumbağalarının korunmasında kullanılan bir başka metot da yavruları ilk dönemlerinde yüksek olan predasyonlardan korunabilecekleri büyüklüğe kadar ulaştırmaktadır. Konu ile ilgili araştırmacılar tarafından habitat korunmasından sonra bu metodun kullanılması gerektiği savunulmaktadır. Bu yöntem özellikle Chelonia mydas, Eretmochelys imbricata, Lepidochelys kempii populasyonlarını arttırmak için dünyanın değişik yerlerinde kullanılmıştır.

Yavru kaplumbağaların korunması için; yavru kaplumbağalar üzerindeki predasyonun azaltılması, plaj ışıklandırmalarından kaynaklanan yanlış yönelmelerin önlenmesi, kirleticilerin ve besin olarak nitelendirebilecekleri plastiklerin denize ulaşmasının engellenmesi gerekmektedir.

Balıkçılıkta kullanılan ağlarla rastgele yakalanmaların ve ölümlerin yüksek olduğu bölgelerde "Kaplumbağa Dışlayıcı Aygıt (TED)" ların kullanılması balıkçılıktan kaynaklanan ölümleri azaltacak bir yöntemdir. Bu yöntem özellikle ABD'de balıkçılıktan kaynaklanan ölümlerin yüksek olduğu bölgelerde kullanılmış, ergin ve ergin öncesi kaplumbağaların kurtulmasını sağlamıştır.

Fotoğraflar

Fotoğraflar: Dr. Ali Fuat Canbolat